Deprem vergisi ortadan kayboldu: 42 milyar dolar nerede?

Kahramanmaraş merkezli 6 Şubat 2023 deprem felaketi 11 ilde etkili oldu ve Türkiye’yi derinden sarsan 53 bin 537 can kaybının yanında yerle bir olan illerin yeniden ayağa kaldırılması, yaraların sarılması için herkesten fedakârlık istendi. Depremin ardından Mart 2023’te deprem harcamaları için Kurumlar Vergisi mükelleflerine yüzde 5 ek vergi getirilirken, kamuoyunda ‘Deprem Fonu’ olarak bilinen ‘Afet Yeniden İmar Fonu’ kuruldu. 2023 temmuzunda yine depreme harcanmak üzere ek Motorlu Taşıtlar Vergisi (MTV) yanında çeşitli vergilerde artışa gidilerek bütçeye yaklaşık 100 milyar liralık ilave kaynak sağlandı.

2 YIL SONUNDA KONUTLARIN 3’TE 1’İ TESLİM EDİLDİ

Cumhurbaşkanı Erdoğan deprem felaketi sonrası 31 Mart 2023’te yaptığı açıklamada ‘319 bini bir yıl içinde olmak üzere toplam 650 bin konutun depremzede yurttaşlara teslim edileceğini’ vaat etmişti. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın resmi verileri iki yılda bu vaadin üçte birinden azının gerçekleştiğini gösteriyor. Bakanlık ve TOKİ rakamlarına göre Ekim 2024 itibarıyla deprem bölgesinde teslim edilen konut sayısı 101 bin 254 olurken 2024 sonunda 199 bin konutun teslimi hedefleniyor. 2025 yatırım programında yıl sonunda teslim edilecek konut sayısının 417 bine ulaşması öngörülüyor. Dolayısıyla 2025 program hedefi tutturulabilirse Erdoğan’ın 2023’te bir yılda teslimini vaat ettiği konut sayısına ancak üç yılda ulaşılacak. Elazığ, Van, İzmir depremlerinde 4-5 yıl geçtiği halde konutların hâlâ kısmen tamamlanabildiği göz önünde tutulduğunda, 6 Şubat depreminde vaat edilen toplam 650 bin konutun en iyimser tahminle 2029-2030’da teslim edilebileceği anlaşılıyor.

DEPREME HARCANMASI GEREKEN PARALAR, BUHARLAŞAN MİLYARLAR

2003’ten bu yana 20 yılda 700 bin dolayında konut üreten TOKİ’nin 6 Şubat felaketi sonrası 1 yılda 319 bin konutu teslim etmesi zaten gerçekçi değildi ve Erdoğan’ın 2023 seçim vaadinden ibaretti. 2024’teki tabloya bakıldığında deprem için toplanan paraların, ek vergilerin, kurulan özel fonun, bütçeden ayrılan ödeneklerle ilgili harcamalarda şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkesinin sürekli çiğnendiği görülüyor. Bu konudaki soru ve araştırma önergelerini reddeden iktidar TBMM’ye hesap vermeye de yanaşmıyor.

42 MİLYAR DOLAR DEPREM VERGİSİ NEREDE?

17 Ağustos 1999 Marmara ve 12 Kasım 1999 Düzce depremlerinin ardından 26 Kasım 1999 tarihinde yürürlüğe konulan 4481 sayılı yasayla deprem yaralarının sarılması için bazı geçici vergiler getirildi. Bu geçici vergilerin en önemlisi kamuoyunda ‘Deprem Vergisi’ olarak adlandırılan Özel İletişim Vergisi (ÖİV) idi. 31 Aralık 2000’de sona ermek üzere 1 yıl için yürürlüğe konulan ÖİV, önce 31 Aralık 2002’ye, sonra 31 Aralık 2003’e uzatıldı. AKP iktidara gelince 31 Temmuz 2004’te kalıcı hale getirildi.

25 yıldan bu yana cep ve sabit telefon faturaları, dijital platform abonelikleri, kablolu TV yayınları, internet hizmeti faturalarından yüzde 10 oranında ÖİV kesiliyor. 1999’dan bu yana 25 yıldaki ÖİV tahsilatı 2024 sonunda toplam 142 milyar 424 milyon TL’ye ulaştı. Güncel kurdan karşılığı 42 milyar dolar. ÖİV’de en yüksek tahsilat 37 milyar 550 milyon TL ile 2024’te gerçekleşti. 2025 bütçesindeki ÖİV hedefi 45 milyar 190 milyon TL.

ECEVİT DEPREME, ERDOĞAN MÜTEAHHİTLERE VE KENDİNE HARCADI

Ecevit’in başında olduğu koalisyon hükümetinin sadece deprem hasarları ve depreme karşı alınacak önlemlere tahsis ettiği ÖİV gelirleri, Erdoğan tarafından 2006’da depreme harcanmaktan çıkarıldı. Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 13’üncü maddesine eklenen ‘belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis EDİLMEMESİ esastır’ cümlesiyle ÖİV bütçeye gelir kaydedilip hazine havuzuna aktarıldı. ÖİV’den gelen milyarların depreme dayanıklı konut inşasına, deprem bölgelerinde altyapının güçlendirilmesi ve felaketlerin önlenmesine harcanmasından vazgeçildi. Bunun yerine iktidar müteahhitlerine verilen ihalelere, hazine arazilerinde rezidans ve AVM inşaatlarına, Cumhurbaşkanlığının yazlık-kışlık saraylarıyla VIP uçak filolarına yapılan harcamalara deprem vergisi de dahil edildi. Oysa 25 yıldır toplanan 42 milyar dolarla deprem riski olan tüm bölgelerin altyapısı güçlendirilebilir, riskli konutların tümü yenilenebilir, ilave olarak 1 milyondan fazla depreme dayanıklı yeni konut, işyeri, okul, hastane vb. inşa edilebilirdi. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, 2011’deki Van depremi sonrası gündeme gelen ‘Deprem vergileri nerede?’ sorusuna ‘Duble yollara harcadık’ yanıtını vermişti.

HALKTAN TOPLANAN DEPREM VERGİSİ, DÜNYA BANKASI’NDAN BORÇLANILAN DEPREM KREDİSİNİN 10 KATI

Dünya Bankası 6 Şubat depremlerinin ardından geçen yıl Türkiye’ye sağladığı 3 milyar dolar krediye ek olarak 2025’te 1 milyar dolar daha kredi verecek. Hazine ve Maliye Bakanı Şimşek, bu kredinin deprem harcamalarına ciddi katkı sağlayacağını söyledi. Oysa 25 yılda halktan toplanan deprem vergisi, cep telefonundan, internetten vb. kesilen ÖİV tutarı, Dünya Bankası’ndan faizle alınan deprem kredisinin 10 kat fazlası olduğu halde farklı amaçlara harcandığı için depremzedeler hâlâ konteynerlerde yaşıyor.

2 YIL ÖNCE KURULAN DEPREM FONU’NUN NEREYE HARCANDIĞI BELLİ DEĞİL

6 Şubat depreminin ardından TBMM’ye sevk edilen düzenlemeyle Afet Yeniden İmar Fonu yasalaştırıldı. 21 Mart 2023’te Resmi Gazete’de yayınlanan kanunla faaliyete geçen fon aradan geçen yaklaşık 2 yıla rağmen ortada yok. Yasaya göre ‘deprem sonrası yaraları sarmak’ üzere kurulan fon Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı tüzel kişi statüsünde. Ancak Bakanlığın resmi web sitesindeki ‘Bağlı Kuruluşlar’ arasında 2023 Kasım’ında kurulan Aile ve Gençlik Fonu yer alırken Afet Yeniden İmar Fonu yok. Aile ve Gençlik Fonu, Aile Yılı’nda evlilik kredisi dağıtmaya başlarken Deprem Fonu 6 Şubat’ın ikinci yıl dönümünde sır olmuş durumda. Fonun yönetimi, yapısı, işleyişi, kaynaklarına ilişkin yönetmelik geçen yıl 2 Şubat’ta yürürlüğe girdi. Yönetmeliğe göre fon yönetim kurulu Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in başkanlığında; Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı, Tarım ve Orman Bakanı, İçişleri Bakanı, Ulaştırma ve Altyapı Bakanı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanından oluşuyor.

Yurt içi ve yurt dışından her tür bağış, yardım, hibe ve kredileri kabul edecek fon için ayrıca bütçeye ödenek konularak kaynak aktarılacak. Fonun yapacağı harcamalar bağımsız mali denetim standartlarına uygun olarak denetlenecek ve her 3 ayda bir denetim sonuçları kamuoyuyla paylaşılacak. Ancak martta iki yıla girecek fonda şu ana kadar ne kadar para biriktiği bilinmiyor. Bağımsız mali denetim raporları da iki yıldır kamuoyuna açıklanmadı.

11 ayda 212 milyar, 1 ayda 605 milyar TL harcama ve deprem bütçesinde rakam oyunları

Asıl ilginç olan bütçedeki deprem harcamaları ve ödenekleriyle ilgili hesap oyunları. 2 trilyonu aşan açıkla tüm zamanların bütçe açığı rekorunu kıran 2024 bütçesinde ‘Şehircilik ve Risk Odaklı Bütünleşik Afet Yönetimi Programı’ adı altında 906,5 milyar TL tutarında ödenek ayrılmıştı. 15 Ocak’ta açıklanan 2024 bütçesi yıllık gerçekleşme rakamlarına bakıldığında; 11 ayda bu ödenekten yapılan deprem harcaması 212,2 milyar TL iken, aralıkta sadece bir ayda 605,4 milyar TL birden harcanmış görünüyor.

11 aylık deprem harcamasının üç katının bir ayda yapılması akla ve ekonomik gerçeklere aykırı olduğu gibi böyle bir harcamanın fiilen yapılası da imkansız. Kâğıt üzerinde yarım trilyondan fazla harcamanın bir ayda yapılmış gösterilmesiyle bütçe açığıyla nakit açığı arasındaki uçurum telafi edilirken, 605 milyar liranın da mali yılının bitiminde kadük olmaması için daha sonra başka amaçlarla harcanmak üzere hazinenin emanet hesabına alınıp, kasaya atıldığı anlaşılıyor. 2025 bütçesinde Şehircilik ve Risk Odaklı Bütünleşik Afet Yönetimi Programı’na ayrılan ödeneğin 2024’ün yarısına indirilerek 906 milyardan 426 milyar liraya düşürülmesi de ayrıca soru işareti.

2024’te bütçeye konulan yaklaşık 1 trilyonluk deprem ödeneğinin yanı sıra 2023 ve 2024’te ek ve mükerrer vergilerle deprem için toplanan paraların, 2 yıldır ne yaptığı bilinmeyen deprem fonundaki kaynakların akıbeti bilinmiyor. Deprem Fonu denetim raporları açıklanmıyor. Aylarca kullanılmayan bütçedeki deprem ödenekleri bir ayda kâğıt üzerinde harcanmış gösteriliyor. Binlerce deprem mağduru ise hâlâ konteynerlerde yaşamaya, kendilerine bir yılda teslim edileceği vaat edilen konutları beklemeye devam ediyor.